طرح و نقش درختی فرش را بیشتر بشناسیم

طرح و نقش درختی یکی از معروفترین طرح‌های ایرانی است که بیشترین کاربرد را در هنر و صنعت قالیبافی به ویژه فرش دستباف دارد. انواع مختلفی از طرح‌ها و نقشه‌ها در قالیبافی ایران وجود دارد که از قدیم با توجه به طرح و نقش خاصی که داشته‌اند مورد توجه قرار گرفته‌اند  و بسیاری از افراد برای خرید فرش به سراغ آن می روند. طرح‌های اسلیمی ، بته جقه ، شاه عباسی ، افشان ، شکارگاه ، ترکمن یا بخارا ، قابی ، ماهی درهم ، گلفرنگ ، محرابی ، گلدانی ، محرمات ، ایلی ، هندسی و … از جمله طرح‌های معروف هستند که در قالی ایران به‌کاربرده می‌شوند. طرح و نقش درختی با وجود برخی از شباهت‌ها با سایر طرح‌ها ، ویژگی‌های خاص و متمایز خود را دارد که در ادامه بیشتر با این طرح آشنا خواهید شد.

طرح و نقش درختی و ویژگی آن

اساس طراحی فرش ایرانی را شاخه و برگ تشکیل می‌دهد به همین سبب در طرح‌هایی که موسوم به طرح درختی هستند تلاش بر این است تشابه زیادی که در ارتباط با طبیعت وجود دارد حفظ شود. در بسیاری از طرح‌های درختی ، ترکیب اصلی را درخت و درختچه‌های کوچک و بزرگ تشکیل می‌دهند که در اکثر موارد به شکل انفرادی هستند و در برخی موارد نیز با سایر اجزا ترکیب می‌شوند. از مهمترین طرح و نقش‌های درختی می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد :

• طرح درختی جانوری یا حیوان دار
• طرح درختی سبزیکار یا آب نما
• طرح درختی ترنجدار
• طرح درختی سروی
•  طرح درختی گلدانی

طرح و نقش درختی در فرش

در طرح و نقش درختی ، درخت نقش محوری و اصیل را دارد. درختی که در این نوع از طرح و نقش به‌کاربرده می‌شود در یک نوع و اندازه نیست بلکه در انواع و اندازه‌های مختلف وجود دارد ، برخی در متن به عنوان طرح اصلی بکار برده می‌شود و برخی دیگر نیز در حاشیه  و در نقش مکمل برای طرح‌های اصلی ظاهر می‌گردد. گاهی هم درخت متن فرش را احاطه می‌کند.

طرح درختی در برخی از مواقع شاخه ، برگ و میوه دارد و در برخی موارد نیز فاقد میوه است. گاهی شاهد حضور درخت در داخل گلدان هستیم و در بعضی طرح‌ها نیز گلدان وجود ندارد. طرح‌هایی که بصورت درختی طراحی می‌شوند در بعضی از مواقع ممکن است که شامل یک درخت باشد و گاهی هم ممکن است که چند درخت در کنار هم قرار بگیرند. از درختان و نقشه‌های متداولی که در این طرح مورد استفاده قرار می‌گیرند می‌توانیم به درخت سرو ، درخت کاج ، درخت بید و مجنون و سایر درختانی که گل و میوه و برگ دارند اشاره داشته باشیم.

هرکدام از درختانی که در طراحی به‌کاربرده می‌شوند بیانگر نمادی خاص است. اگر در طرح ، درخت سرو به‌کاربرده شود نشانگر بلند قامتی و ایستادگی است ، بید مجنون سر در گریبان فرو بردن و مقصود از گردو نیز طول عمر زیاد است.

طرح درختی محرابی

همانطور که گفته شد طرح و نقش درختی در انواع مختلفی است که یکی از انواع این طرح‌ها که در صنعت فرشبافی نیز کاربرد زیادی دارد طرح درختی محرابی است. در این طرح طاق محرابی وجود دارد و در زیر این طاق محرابی نقشی از درختان مختلف وجود دارد. از مهم‌ترین درختانی که در زیر این طاق محرابی استفاده می‌شود می‌توانیم به درخت کاج ، بید مجنون و سرو اشاره کنیم. این طرح از جمله طرح‌های اصیل است که از زمان‌های دور خصوصا در دوره اسلامی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

طرح درختی جانوری

یکی دیگر از انواع طرح‌ها و نقش‌های درختی ، طرح و نقش جانوری است در این طرح و نقش درخت با شاخه‌ها و برگ‌های انبوه به تصویر کشیده می‌شود و محور اصلی به حساب می‌آید. دلیل این که به این طرح جانوری گفته می‌شود این است که در اطراف این طرح ، نقش‌های جانورانی مانند پلنگ ، شیر ، آهو و انواع مرغان دیده می‌شود. عناصر حیوانی که در این نقشه وجود دارند فاقد قرینه هستند و در قرارگیری آنها نظم رعایت نمی‌شود. برخلاف طرح‌های دیگر درختی طرح مذکور قدمت زیادی ندارد و در برخی موارد نیز از این طرح با نام طرح درختی جنگلی نیز یاد می‌شود.

طرح درختی لچک و ترنج

طرح و نقش درختی لچک و ترنج یکی دیگر از طرح‌های درختی است و متن اصلی فرش را در بر می‌گیرد. طرح درختی لچک و ترنج منقش به درختان در اندازه‌ها و ابعاد مختلفی است که در مجاورت طرح‌های دیگر با تزئین متفاوت قرار دارد. این طرح ممکن است در بیرون از کادر لچک و یا ترنج و یا در داخل لچک و یا ترنج قرار بگیرد.

طرح و نقش درختی سروی

همانطور که از نام آن پیداست درخت سرو در این طرح محوریت دارد. طراحی زیبای این نقش مربوط به طراحان کرمانی و بختیاری است که ماهرانه طراحی آن را انجام می‌دهند. در طرح‌هایی که برای فرش‌های کرمانی کشیده می‌شود یک یا چند درخت سرو یا کاج وجود دارد که در متن یا حاشیه دیده می‌شود. در طرح‌های کشیده شده برای فرش‌های بختیاری نیز این نقش در فضای داخلی قاب‌های لوزی یا چهارگوش دیده می‌شود که بصورت پیوسته و با رنگ‌های جالب و مکرر دیده می‌شود. به یاد داشته باشید که طرح درختی سروی علاوه بر طراحان کرمانی و بختیاری به وسیله سایر طراحان نقشه‌های فرش نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

طرح درختی سبزی کار

طرح و نقش درختی سبزی کار شاخه‌هایی پر از گل و برگ دارد و توسط این نقش تمامی متن فرش پر می‌شود و کمترین فضای خالی در زمینه فرش باقی نخواهد ماند. گستردگی این طرح آن‌قدر زیاد است که در برخی موارد این نقشه‌ها دارای حاشیه نیستند و در بافت آن‌ها حاشیه دیده نمی‌شود. در برخی از نقشه‌های درختی سبزی کار که در مرکز آن ترنج قرار دارد تصاویری که نشانگر آب و جویبار است در داخل مربع و مستطیل به همراه سایر طرح‌ها استفاده می‌شود که در اصطلاح به آن طرح و نقشه سبزی کاری آب‌نما گفته می‌شود. طرح و نقشه سبزی کار درختی مخصوص منطقه کرمان است و توسط طراحان آن منطقه بکار گرفته می‌شود و مشهورترین آنکه از طرح بسیار زیبا و چشم نوازی برخوردار است به شهر راور کرمان تعلق دارد.